1. Μακρινά Κβάζαρς

Οι ακτίνες Χ αντιπροσωπεύουν, μαζί με τις ακτίνες γ, τις πιο ενεργητικές περιοχές του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος. Γι΄αυτό αποτελούν και τους κύριους ανιχνευτές των πιο ενεργητικών διεργασιών στο Σύμπαν, όπως είναι η εκρηκτική δημιουργία αστέρων, οι ανατινάξεις υπερκαινοφανών αστέρων και βεβαίως η ακτινοβολία των μελανών οπών. Οι γαλαξίες στα κέντρα των οποίων υπάρχουν υπερμεγέθεις μελανές οπές (με μάζα ίση με εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια ηλιακές μάζες] ονομάζονται ενεργοί γαλαξίες. Αυτοί είναι αρκετά σπάνιοι στη σημερινή εποχή, αλλά ήταν σαφώς πιο πολυάριθμοι στο μακρινό παρελθόν, όταν το Σύμπαν ήταν πολύ νεότερο). Οι πιο γνωστοί απο τους ενεργούς γαλαξίες είναι τα κβάζαρς, τα οποία ονομάστηκαν έτσι γιατί οι πυρήνες τους ακτινοβολούν τόσο ισχυρά που υπερσκιάζουν όλο τον υπόλοιπο γαλαξία, γι΄αυτό και όταν πρωτοπαρατηρήθηκαν μέσα απο περιορισμένης ισχύος τηλεσκόπια, θεωρήθηκε ότι πρόκειται για ασυνήθιστα λαμπρούς αστέρες (QUAsi-StellAR objectS). Συχνά οι ενεργοί γαλαξιακοί πυρήνες εμφανίζουν τα λεγόμενα «jets», δηλαδή πίδακες υψηλά ιονισμένου πλάσματος που εκτοξεύονται ευθύγραμμα προς διαμετρικά αντίθετες κατευθύνσεις. Οι πίδακες αυτοί ανιχνεύονται συχνά στα ραδιοκύματα, σπανιότερα στα οπτικά μήκη κύματος και, μετά τις πρόσφατες ραγδαίες εξελίξεις στην κατασκευή υπερευαίσθητων τηλεσκοπίων υψηλών ενεργειών, και στις ακτίνες Χ.

Το κβάζαρ που ακούει στο όνομα PKS 1127-145 είναι μια τέτοια περίπτωση πολύ φωτεινής πηγής ορατού φωτός και ακτίνων Χ, που βρίσκεται σε απόσταση 10 δισεκατομμυρίων ετών φωτός απο τη Γή (εικόνα 1). Ενα τεράστιο jet μήκους τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου ετών φωτός εκτείνεται αριστερά επάνω στην εικόνα. Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για ένα πίδακα ηλεκτρονίων υψηλών ενεργειών, τα οποία συγκρούονται με φωτόνια της ακτινοβολίας μικροκυμάτων, που παραμένει διάχυτη στο Σύμπαν απο τις πρώτες στιγμές της δημιουργίας του. Εκτός απο το κβάζαρ, στην εικόνα βλέπουμε και σωρεία γαλαξιών οι οποίοι φαίνεται να βρίσκονται πολύ κοντά στο κβάζαρ, αν και στην πραγματικότητα μπορεί να απέχουν τεράστιες αποστάσεις (αυτό οφείλεται στο φαινόμενο της προβολής, αφού οι εικόνες που φωτογραφίζουμε είναι δι-διάστατες, δηλ. τους λείπει η τρίτη διάσταση: το βάθος).

Όταν ένας γαλαξίας που βρίσκεται μεταξύ του κβάζαρ και της Γης είναι περίπου στην ίδια οπτική γωνία με το κβάζαρ ως προς τον γήινο παρατηρητή, τότε μέρος του γαλαξιακού δίσκου αλληλεπικαλύπτεται με το κβάζαρ. Πράγματι, υπάρχει ένας γαλαξίας σε απόσταση 4 δισεκατομμυρίων ετών φωτός απο τη Γή, που τυχαίνει να βρίσκεται στην οπτική γωνία τού κβάζαρ PKS 1127-145 ως προς το γήινο παρατηρητή. Οι αστρονόμοι, εκμεταλλευόμενοι αυτή τη σύμπτωση, μπόρεσαν ταυτόχρονα με την ανίχνευση του κβάζαρ να μελετήσουν "δωρεάν" και τον γαλαξία που παρεμβάλλεται και ειδικά την χημική σύσταση τού αερίου του. Πράγματι, τα άτομα των διαφόρων στοιχείων που αποτελούν τον δίσκο αερίου του παρεμβαλλόμενου γαλαξία, απορροφούν μέρος των ακτίνων Χ που προέρχονται απο το κβάζαρ, δημιουργώντας ένα είδος σκιάς σε εκείνο το σημείο (με τον ίδιο τρόπο που τα οστά μας αφήνουν το αποτύπωμα τους στην πλάκα μιας ακτινογραφίας). Στoν παραπάνω γαλαξία οι αστρονόμοι ανακάλυψαν με αυτό τον τρόπο ότι πριν 4 δισεκατομμύρια χρόνια το αέριο του νεογέννητου τότε γαλαξία περιείχε πολύ λιγότερο οξυγόνο απο το αναμενόμενο με βάση την περιεκτικότητα σε υδρογόνο, σε σύγκριση με το αέριο του Γαλαξία μας. Κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση της δημιουργίας και εξέλιξης των γαλαξιών.

Ένα ακόμα σύστημα γαλαξία-κβάζαρ, αποτελεί το 3C 196. Στην εικόνα 3 μόλις που ξεχωρίζουμε τον παρεμβαλλόμενο γαλαξία (κάτω αριστερά στην εικόνα) λόγω της υπερβολικής λαμπρότητας του κβάζαρ (κέντρο). Όταν όμως καταγράψουμε το φάσμα του φωτός που έρχεται απο το κβάζαρ (κίτρινο σχήμα στο κάτω μέρος της εικόνας) βλέπουμε γραμμές απορρόφησης που οφείλονται στο υδρογόνο και άλλα βαρύτερα στοιχεία στον δίσκο του παρεμβαλλόμενου σπειροειδούς γαλαξία. Με τη βοήθεια αυτού του φάσματος, οι αστρονόμοι υπολόγισαν τη μετατόπιση στο ερυθρό (το «z» που αναγράφεται στην εικόνα) και άρα τις αποστάσεις του κβάζαρ και του γαλαξία απο την Γή. Επί πλέον κατάφεραν να χαρτογραφήσουν την κατανομή του υδρογόνου και των άλλων στοιχείων και να κατανοήσουν πώς αυτά συνδέονται με την κατανομή των αστέρων στον δίσκο του γαλαξία

2. Αλληλοεπικαλύψεις

Στο Σύμπαν υπάρχουν πολλά παραδείγματα αλληλοεπικαλύψεων, και κάθε φορά αποτελούν μια μοναδική ευκαιρία μελέτης και ταυτόχρονα ένα εντυπωσιακό θέαμα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το ζευγάρι γαλαξιών NGC 3314, που φαίνονται στην εικόνα 4 όπως φωτογραφήθηκαν από το τηλεσκόπιο Hubble. Αποτελούν μια εκπληκτική σύμπτωση προοπτικής δύο σπειροειδών γαλαξιών με κατευθύνσεις σχεδόν κάθετες μεταξύ τους, ως προς τον γήινο παρατηρητή. Ταυτόχρονα αποτελούν μια μοναδική ευκαιρία για να μελετήσουν οι αστρονόμοι την περιεκτικότητα σε ψυχρό αέριο και σκόνη του κοντινότερου από τους δυο γαλαξίες. Πράγματι στην παραπάνω εικόνα βλέπουμε ότι η σκοτεινή ύλη στους βραχίονες του κοντινότερου γαλαξία γίνεται «ορατή» επειδή απορροφά το φώς που προέρχεται απο το μακρινότερο γαλαξία. Το παιχνίδι της προοπτικής κάνει τα εξωτερικά τμήματα των βραχιόνων να φαίνονται φωτεινά καθώς προβάλλονται στο σκοτεινό διάστημα και τα εσωτερικά τμήματα σκοτεινά καθώς προβάλλονται στο φωτεινό υπόβαθρο του μακρινότερου γαλαξία. Στο κέντρο του συστήματος αυτού, που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 140 εκατομμυρίων ετών φωτός απο τη Γη, βλέπουμε ακόμη μια φωτεινή κυκλική περιοχή θερμών αστέρων, που ανήκει στον κοντινότερο απο τους δύο γαλαξίες, και πρόκειται για αστέρες που δημιουργήθηκαν πολύ πρόσφατα, από μεσοαστρικό αέριο και σκόνη. Η μικρότερη κοκκινωπή περιοχή ανήκει στον πυρήνα του μακρινότερου γαλαξία, του οποίου το φως απορροφάται και επανεκπέμπεται απο το υλικό του γαλαξία που παρεμβάλλεται. Η μελέτη αυτού του συστήματος γαλαξιών, μέσω της μερικής τους αλληλοεπικάλυψης, βοήθησε στην αποκάλυψη της ποσότητας, της πυκνότητας και της κατανομής των μεσοαστρικών νεφών ψυχρού αερίου σε ένα τυπικό σπειροειδή γαλαξία, όπως είναι ο NGC 3314.

ΕΙΚΟΝΑ Νo 4: Το ζευγάρι γαλαξιών NGC 3314

Το AM 1316 είναι ενα ζεύγος γαλαξιών που βρίσκονται σε απόσταση 400 εκατομμυρίων ετών φωτός απο τη Γή. Το ζεύγος αποτελείται απο ενα σπειροειδή γαλαξία (αριστερά) που παρεμβάλλεται εμπρός απο ενα ελλειπτικό γαλαξία (φαίνεται εν μέρει δεξιά). Μια εξαιρετικά πλούσια νηματοειδής κατανομή σκοτεινών ζωνών που ανήκουν στους βραχιονες του σπειροειδούς, προβάλλονται στο φωτεινό υπόβαθρο του ελλειπτικού, δίνοντας τη δυνατότητα λεπτομερούς μελέτης των συστατικών και της πυκνότητας της μεσοαστρικής σκόνης σε αυτό το γαλαξία.

Άλλα δύο εκπληκτικά παραδείγματα αλληλεπικαλυπτόμενων γαλαξιών αποτελούν τα συστήματα NGC 5090 (αριστερά) και ΑΜ 1311 (δεξιά). Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις βλέπουμε το σύστημα γαλαξιών έτσι όπως φωτογραφήθηκε στο ορατό φώς (επάνω) και τον αντίστοιχο χάρτη απορρόφησης (κάτω) όπως αποκρυπτογραφήθηκε από τους αστρονόμους. Υπενθυμίζουμε οτι η κατανόηση της ύπαρξης σκόνης και ψυχρού (μη ακτινοβολούντος) αερίου στο Σύμπαν είναι μεγάλης σημασίας γιατί επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το Σύμπαν και τον τρόπο που ερμηνεύουμε διάφορα φαινόμενα, όπως την ύπαρξη σκοτεινής μη βαρυονικής ύλης στο Σύμπαν, την εποχή και το ρυθμό δημιουργίας των μελανών οπών απο την εποχή της Μεγάλης Έκρηξης και το πώς τα συστατικά στοιχεία της μεσοαστρικής ύλης αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και με τους αστέρες απο τα πρώτα στάδια της δημιουργίας τους.

ΕΙΚΟΝΑ Νo 6: Τα συστήματα NGC 5090 (αριστερά) και ΑΜ 1311 (δεξιά).